چکیده
پس از ظهور اسلام، تحولات عمده ای در بسیاری از زمینه ها، به ویژه در معماری و شهرسازی ایرانی پدید آمد. ساختار پیشین شهر ایرانی، با پذیرش این تغییرات، شکلی اسلامی به خود گرفت. شناخت این ساختار، لازمه ی شناخت پیشینه ی شهر و معماری در ایران و مقدمه ی رسیدن به طرح هایی در خور ایرانیان است.
پس از حمله ی ویرانگر مغول، گسستی عمیق در سیر طبیعی معماری و شهرسازی صورت گرفت؛ اما با قبول فرهنگ اسلامی ـ ایرانی از سوی پادشاهان ایلخانی، تحولاتی بنیادین در این حوزه ها پدید آمد که از جمله مهم‌ترین آن ها، ساخت سه شهر با رویکردی جدید است؛ ابواب البرهای غازانیه، ربع رشیدی و سلطانیه. امروزه دسترسی مستقیم به این آثار بی بدیل میسر نیست؛ از این رو، پژوهنده برای مطالعه این شهرها، باید به منابع و مآخذ مربوط به آن دوره متوسل شود؛ کتاب ها، نسخ خطی و متون تاریخی ارزشمندی که می توان تاریخ معماری و شهرسازی را از لابه لای سطور آن ها استخراج نمود.
چیستی و چگونگی «شهر» و «شهر اسلامی» در آموزه های دینی، منشاء مباحث گسترده ای است که نیازمند تعمق در منابع ارائه کننده ی این آموزه ها است. بنابراین، با تمسک به متون دینی و مدارک تاریخی دست اول، از یک سو و با درک جامع تر اصول و مبانی شهرهای تاریخی از سویی دیگر، می توان افق های نوینی در چارچوب شهر اسلامی ـ ایرانی تعریف کرد.
هدف از این مطالعه، نه بررسی صرفاً تاریخی، بلکه ایجاد ارتباطی ذهنی بین واقعیت های شهرهای ابواب البر و شهرهای آینده است. راهبرد تحقیق، تفسیری ـ تاریخی و روش آن مبتنی بر دقت در مطالب و نکات موجود در متون تاریخی و دینی و در واقع روش تحلیل محتوا می باشد. رهیافت راهبردی آن نیز بر روش اکتشافی استوار است.
بخشی از دستاورردهای این پژوهش مشتمل بر تدوین نظریه ی شهر اسلامی ـ ایرانی و ارزشهای آن از خلال مباحث مبانی نظری بوده است. همچنین در رساله ی حاضر، بیانیه ی ارزشی شهر اسلامی ـ ایرانی، چشم انداز و مأموریت آن تبیین گردیده، با عنایت به این بیانیه و بازخوانی اصول راهبردی شهرهای ابواب البر، راهبردهایی کلان در راستای تحقق اهداف اصلی و تبعی تدوین شده و به عنوان سرآغاز بازآفرینی شهر اسلامی ـ ایرانی پیشنهاد خواهد گشت.
