چکیده
بنا بر نظر پژوهشگران حوزه طرّاحی محیط، آن چنان که لازم است به مقوله قابلیّت های فضای معماری برای پاسخ گویی به نیازهای انسان پرداخته نشده است. مقاله حاضر با مد نظر قرار دادن آخرین دستاوردهای پژوهشی پیرامون این موضوع، به دنبال شناخت مدلی جامع و کاربردی از نیازهای انسان و سطوح قابلیّت های فضای معماری برای بستر سازی برای اغنای نیازهای او از منظر اسلام است. برای این منظور مروری بر مهم ترین دیدگاه های اسلامی پیرامون موضوع انجام گرفت. ابتدا با مقایسه تطبیقی، اطلاعات به دست آمده درباره نیازهای انسان طبقه بندی شد و با محور قرار دادن تعریف امام علی(ع) از مراتب نفس انسان مدلی از نیازهای انسان در تناظر با مراتب نفس او ارائه گردید. با توجّه به یافته ها و با استفاده از روش استنباط و استدلال منطقی، قابلیّت های فضای معماری در چهار سطح متناظر با نیازهای چهارگانه انسان(نیازهای مادی، روانی، عقلانی و روحانی) تعریف شد و در مرحله بعد با توجّه به آموزه های اسلامی، نمونه هایی از راهبردهای مفهومی و راه کارهای عملی برای ایجاد قابلیّت های چهارگانه در فضای معماری ارائه شده است. سپس برای بررسی قابلیّت اجرایی و تحقّق پذیری راه کارهای ارائه شده و نقش آن ها در خلق آثار معماری ماندگار، دو نمونه از آثار معماری ایران که شایستگی آن ها مورد تأیید متخصصان حوزه معماری است (خانه زینت الملکِ شیراز و بروجردی های کاشان) مورد مطالعه قرار گرفت و راه کارهای ارائه شده در آن ها بازخوانی شده است. در نهایت براساس دستاوردهای این پژوهش می توان مطرح نمود که فضای معماری می تواند چهار سطح قابلیّت متناظر با نیازهای چهارگانه انسان ایجاد نماید. اما نکته مهم این است که فضای معماری قابلیّت دارد نیازهای مادی و روانی انسان را به صورت نسبی تأمین نماید، اما تنها می تواند بستری برای تأمین نیازهای عقلانی و روحانی او فراهم آورد، زیرا سیر تکامل انسان ها امری آگاهانه و اختیاری است.
بررسی قابلیت های فضای معماری برای ایجاد بستر پاسخگویی به نیازهای انسان از منظر اسلام
